Төвдийн буддизм буюу ламаизмын уршиг

Төвдийн шарын шашны мухар сүсгүүд болох политеист (олон бурхант) шинж, лам нарыг шидтэний хэмжээнд авч үздэг үзэгдэл, цаг үеийн сэдэв хойд дүрийн асуудал зэргийг энэхүү нийтлэлээр хөндөв. Төвдийн буддизм Монголд хэрхэн тархсан болоод жинхэнэ буддизм юу номлодгийг мөн цухас дурдлаа.

Төвдийн буддизм Монголд түгсэн товч түүх

Монголчуудаас ямар шашинтайг нь асуувал олонх нь буддист гэж хариулна. Гэхдээ монгол хүмүүс буддист гэдэг үгээр чухам юуг илэрхийлж байна вэ гэдгийг таних нь чухал. Монголд буддын шашин Төвдөөс орж ирсэн тул Төвдөд энэ шашин хэрхэн дэлгэрснийг мэдэх нь зүйтэй. Манай эриний 7-р зууны эхэн үед Төвдийн хаант улсыг байгуулсан Соронзон-Гомбо Төвдөд буддизмыг анхлан нэвтрүүлэн, Жокан (Jokhang) сүмийг бариулжээ. Үүний дараачаар, Соронзон-Гомбын хойч Трисэн-Тэзэн хаан 8-р зууны дунд үед хаанчилж суухдаа буддизмыг төрийн шашин болгосон аж. Трисэн-Тэзэн Энэтхэгээс Бадамжунай (Padmasambhavа) гэгчийг залж, Төвдийн анхны Самъяа (Samye) хийдийг босгосон байна. Уг хийдийн бүтээн босголтын явцад элдэв бусын барцад тохион, буддын сүмүүд үерт автан, хааны ордон аянганд ниргүүлсэн бөгөөд тус явдлыг газар, усны лус, савдгуудын хорлол гэж тооцсон Төвдийн буддистууд Бадамжунайгаар тэдгээр лус, савдгуудыг даруулсан юмсанж.[1] Буддын шашин Энэтхэгээс Төвдөд нэвтрэхдээ л Төвдийн уламжлалт шашинтай холилдон номлол нь ид шид, ер бусын хүчинд тулгуурлаж байсан нь эндээс харагддаг.

Их Монгол Улсын үеэсээ гадны аль ч шашинг төрийн шашнаар албан ёсоор сонгоогүй байсан Монголд Төвдийн буддизм ноёлсон түүх нь Түмэдийн Алтан ханаас эхтэй. Тархай монголчуудыг нэгэн тугийн дор нэгтгэн их хаан суух санаатай Алтан хан Төвдийн буддизмын Гэлүгва (шарын шашин) урсгалын их хувраг Содномжамцад 1578 онд Далай лам цолыг хайрлан, оронд нь өөрийгөө Хубилай хааны хойд дүрээр тодруулж, шашнаар монголчуудыг удирдах гэж оролджээ. Үүнээс 60 орчим жилийн дараа Гармава (улааны шашин) урсгалыг баримтлагч Цогт хунтайжийг Гүш хаан байлдаж дийлснээр шарын шашны байр суурь Монголд батжив. Улмаар Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазар Богдоор өргөмжлөгдөн Монгол дахь шарын шашны тэргүүн боллоо. Ингэж энэтхэг, төвд, монгол мухар сүсгийн холимог энэ улсыг оюун санааны хувьд эзлэх үндэс тавигдав.

Төвдийн буддизмын политеист шинж чанар

Олон бурхан зэрэгцэн оршдог гэх үзлийг политеизм, олон бурхант шашныг политеист шашин гэнэ. Эртний Ром, Грек, Египетийн шашин, бурхад үүний томоохон жишээ билээ. Эрдэм мэдлэг, оюун ухааны Манзушир бурхныг Египетийн Тот бурхантай зүйрлүүлэх боломжтой. Нэгэн цагт Монголын Цэргийн яамны шүтээн болж байсан Жамсран бурхан нь Грекийн дайны бурхан Арестай дүйцнэ. Төвдийн буддизмд Янжинлхам бурхан урлагийг тэтгэдэг бол Эртний Ромд Минерва бурхан эл үүргийг гүйцэтгэдэг байлаа. Энэтхэг-Төвд гаралтай бурхад нь монотеист Христийн шашны Ертөнцийн Эзэний хийдгийг ч хийдэг. Залбирлыг сонсож, энэрлийг харуулдаг үйлийг нь Жанрайсиг бурхан, хүн үхсэний дараа сүнс нь хаана очихыг шийдэх үйлийг Дамдинчойжоо бурхан (Эрлэг номун хаан) үйлдэнэ.

Ламаизм

Төвдийн буддизмыг ламаизм гэж өөрөөр нэрлэдэг болсон нь мөргөлчид лам нарыг ид шидтэй гэж үзэн дээр залдгаас нь улбаатай. Номд шамдаж, ер бусын эрдэмд нэвтэрсэн лам нар хүний аливаа ахуйн асуудлыг нууц тарни, уншлагын хүчээр "аргалдаг" нь политеист бурхан, шидтэн мэт. Түүнчлэн, төлбөр тохирвол өглөгийн эзний нүглийг нь ч цайруулдаг. Нүгэл ихтийн сүсэг их гэдэг хэлцийн утга энэ буюу. Дундад зууны үеийн Европт католик урсгалын санваартнууд сүсэгтний нүглийг мөнгө болон бусад үнэт зүйлсээр өршөөж байсан явдал нь ламаизмтай яг ижил. Энэ булай явдал нь Мартин Лютерийн Протестант шинэчлэлийн суурь шалтгаан болжээ. Нүглийнхээ үр дагавраас ангижрах хүсэл, үхсэний дараа юу болохыг мэдэхгүйн айдас хийгээд үүн дээрээс хожоо гаргах хүний шунал цаг хугацаа, орон зайгаар үл хязгаарлагддаг гэдгийн илрэл нь өнөөдөр ч Монголд устаагүй дээрх ёс.

Хойд дүр

Төвдийн буддизмын бас нэгэн онцлог нь дараа төрөл, хойд дүр гэх ойлголт агаад хүн амьд ахуйдаа хийсэн буян, нүглээсээ хамаарч дараа төрөлдөө юу болж төрөх нь тодорхойлогдоно. Монгол хэлнээ Б.Ванчиндоржийн орчуулгаар "Будда чухам юу сургасан нь" нэртэйгээр нийтэд хүрсэн Шриланкийн буддын лам Валпола Рахулагийн "What the Buddha Taught" ном сүнс, хойд төрлийг ийн эрс үгүйсгэв. "Зарим шашин үзэхдээ бодгаль бүхэн Эрхэт Тэнгэрээс (God, Бог) бүтээсэн тус тусын сүнстэй, үхсэний хойно тэр нь тамд унах юм уу тэнгэрт хальж, тэндээ эгнэгт орших бөгөөд энэ нь түүнийг бүтээгч Тэнгэрийн (God) шүүлтүүрээс бүрэн хамаарах хувь тавилан юм гэдэг. Өөр зарим шашин үзэхдээ сүнс бол бүрэн ариусаж, өөрийг нь анхлан бүтээсэн Тэнгэр (God) буюу Брахман, Түгээмэл сүнс буюу Атмантай нийлэн нийлтлээ янз бүрийн олон амьдралд дамжиж явдаг хэмээнэ. Буддизм бол тийм Сүнс, Би буюу Атман байдгийг үгүйсгэдгээрээ хүн төрөлхтний сэтгэлгээний түүхэнд онцгой байр суурь эзэлнэ."[2] 10-р Богдыг саяхан батламжилсан 14-р Далай лам өөрөө хүртэл хойд дүр тодруулах ёсыг феодалын системийн үлдэц гээд, төгсөх ёстой хэмээн шүүмжилж байв.[3]

Жинхэнэ буддизмаар замнавал Монгол хөгжих үү?

Шашны номлол тухайн улсын ард түмний ёс зүйн хэм хэмжээг тогтоож, цаашлаад эдийн засгийн бодлого, хөгжилд нөлөөлдөг. Манжийн захиргаан дор 220 жилийг үдсэн Монгол хөгжлөөр хамгийн хоцрогдмол орны нэг байсанд шарын шашны нэмэр ихээхэн бий. Айл болгоноос дор хаяж нэг эрэгтэй хүүхэд лам болдог нь гай тарьжээ. Монгол улсын хүн ам 1935 оны тооллогоор 738.2 мянга[4] байсны 100 мянга нь лам байв.[5] Жасын малыг хариулдаг лам нарыг эс тооцвол бусад нь төвд үсэг уншихаас өөр ажилгүй. 

Тэгвэл Төвдийн бус, жинхэнэ буддизмын буюу Сиддхартха Гаутамагийн сургаалыг дагавал Монгол хөгжих үү? Үгүй гэж эдийн засагч, философич Ханс-Херманн Хоппе хэлнэ. "Дэлхий, ертөнцийн хэргээс тасрах нь цэцэн ухаан хэмээн буддизм үздэг. Буддизм амьдралыг зовлон гэж харах ба даяанч амьдралын хэв маягийг эгэл амьдралаас үүдэлтэй зовлонгоос гэтлэх арга гэж тооцно. Тиймээс ч даяанч бясалгалын замыг дэмждэг. Буддист шашны зорилго нь нирванад хүрэх. Нирвана гэдэг нь хүн бүхий л хүслээсээ ангижирсан төлөв юм. Хэрэв та өөрийн хүмүүний хүслээ үгүй хийхээр хичээж буй аваас үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд оролцох шаардлагагүй болох нь дамжиггүй. Угтаа тэрхүү үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа нь зовлонг багасгахад тустай.  Буддист улсууд өндөр хөгжсөн байдаггүйг эмпирик баримт ч нотолно."[6] Адил үндэслэл, тайлбарыг Австрийн эдийн засагч Людвиг фон Мизес "Хүний үйлдэл" трактатдаа бичсэн байдаг.

Нийтлэлийг бичсэн: Мизес Монгол ТББ

Эшлэлийн жагсаалт

1. Padmasambhava, treasuryoflives.org, 2015.06.01.

2. Рахула, Валпола. 2012. Будда чухам юу сургасан нь.

3. Reincarnation feudal, should end now, timesofindia.indiatimes.com, 2019.10.26.

4. Монгол Улсын хүн амын өсөлт, mongoltoli.mn.

5. Улсын дээд шүүх "коммунист хэлмэгдүүлэлт" хийхээр юунд хуульчлав, gogo.mn, 2008.04.28

6. Hoppe, Hans-Hermann. 2021. Economy, Society, and History.